ถ้ำน้ำลอด ถ้ำเสาหินหลวง ถ้ำตุ๊กตา ถ้ำผีแมนเป็นสถานที่ท่องเที่ยวที่ยอดนิยมอีกแห่งหนึ่งในจังหวัดแม่ฮ่องสอน บรรดาถ้ำทั้งหมด ถ้ำน้ำลอดมีชื่อเสียง และได้รับความนิยมจากนักท่องเที่ยวเป็นส่วนมาก เนื่องจากความแปลก บรรยากาศ การเดินทางที่สะดวกสบายกว่า
ถ้ำน้ำลอด สถานที่ท่องเที่ยวของจังหวัดแม่ฮ่องสอน ตั้งอยู่ที่ตำบลถ้ำลอด อำเภอปางมะผ้า เป็นแหล่งโบราณคดีสำคัญ เนื่องจากมีการพบวัตถุโบราณหลายชิ้น และโครงกระดูกมนุษย์ สันนิฐานว่ามีอายุมานานกว่า 2000 ปี ปัจจุบันอยู่ในความดูแลของเขต รักษาพันธุ์สัตว์ป่าลุ่มแม่น้ำปาย ถ้ำแห่งนี้มีความยาวของถ้ำประมาณ 500 เมตร เดินทางใช้ระยะเวลาประมาณ 3 ชั่วโมงเพื่อศึกษาภายในถ้ำ นอกจากถ้ำน้ำลอดที่นี่ยังมีสถานที่ท่องเที่ยวบริเวณใกล้เคียงอีกหลายที่เช่น ถ้ำเมืองแพม บ้านเมืองแพม, ถ้ำผามอน บ้านผามอน, ถ้ำแม่ละนา บ้านแม่ละนา, ถ้ำผาเผือก บ้านผาเผือก, ถ้ำปางคาม บ้านปางคาม, น้ำบ่อผี บ้านลุกข้าวหลาม, โป่งนก บ้านห้วยน้ำโป่ง, ถ้ำศรีโสภน บ้านโท้งสาแล, ถ้ำแม่ลางจันทร์ บ้านสบป่อง, จุดชมวิวบ้านน้ำริน, จุดชมวิวบ้านลุกข้าวหลาม, แต่ในบรรดาถ้ำทั้งหมด ถ้ำน้ำลอดมีชื่อเสียง และได้รับความนิยมจากนักท่องเที่ยวเป็นส่วนมาก เนื่องจากความแปลก บรรยากาศ การเดินทางที่สะดวกสบายกว่า
เมื่อมาถึงที่นี่ท่านต้องนำรถไปจอดยังสถานที่ได้มีการเตรียมเอาไว้ให้ และทำการติดต่อเจ้าหน้าที่เพื่อเสียค่าแพและคนนำทาง ซึ่งที่เป็นอย่างนี้ก็เพราะว่า เราไม่สามารถที่จะเดินเข้าไปได้เนื่องจากเป็นลำห้วยไหลผ่านต้องนั่งไปบนแพไม้ไผ่ ซึ่งจะมีคนนำทางพาเข้าไปในถ้ำพร้อมกับตะเกียงเจ้าพายุ ค่าแพหลังละ 500 บาท นั่งได้ 5 คน น้อยกว่า 5 คน ก็ต้องเสีย 500 บาทอยู่ดี ค่าคนนำทางกับตะเกียงเจ้าพายุอีก 150 บาท เนื่องจากบรรยากาศมืดมาก (คิดยังไงก็แพงไปหน่อย) เมื่อจ่ายเงินเสร็จต้องเดินเท้าไปขึ้นแพบริเวณปากทางเข้าถ้ำน้ำลอด เพื่อเริ่มต้นการเดินทางเที่ยวชมถ้ำแห่งนี้ ถ้ำน้ำลอดแบ่งออกเป็นออกเป็น 3 ถ้ำ คือ
ถ้ำเสาหินหลวง เมื่อผ่านทางเข้าปากถ้ำมาไม่นานประมาณ 300 เมตร ก็จะพบกับ ถ้ำเสาหินหลวง เป็นถ้ำแรกที่จะได้เจอ จอดแพแล้วเดินลงไปเที่ยวภายในถ้ำเสาหินหลวง ภายในถ้ำจะมีเอกลักษณ์ของถ้ำแห่งนี้ก็คือ เสาหินที่ตั้งอยู่ใจกลางถ้ำ มีลักษณะเป็นแท่งตั้งตรงที่เกิดจากหินย้อยจากเพดานถ้ำและหินงอกที่เกิดจากพื้นถ้ำมาบรรจบกันกลายเป็นเสาหินที่มีลักษณะค้ำถ้ำเอาไว้ มีความสูงประมาณ 20 กว่าเมตรเห็นจะได้ นอกจากนี้ยังมี ม่านหินย้อยมีลักษณะคล้ายหินกากเพชรงอกออกมาจากเพดานถ้ำ ซึ่งเป็นผลึกแร่แคลไซด์มีลักษณะสีขาวสะท้อนแสงสวยงามมองดูแล้วสวยดีเหมือนกัน ดูกันเสร็จลงแพแล้วล่องแพไปดูถ้ำต่อไปกัน
ถ้ำตุ๊กตา จากถ้ำเสาหินหลวง มาถึงถ้ำตุ๊กตา ระยะทางอีกประมาณ 80 เมตร ภายในถ้ำจะเห็นหินงอกออกมาจากพื้นดินคลายตุ๊กตา เรียงรายกันอยู่ตามจุดต่างๆ และถ้าสังเกตุตรงผนังถ้ำก็จะเห็นภาพเขียนสมัยโบราณก่อนประวัติศาสตร์ ที่คนสมัยนั้นได้วาดเอาไว้ เป็นรูปของ คน สัตว์ และพืช แต่ควรจะระวังไว้ดูแต่ตามืออย่าต้องของจะเสีย ดูเสร็จไปต่อกันที่ถ้ำผีแมน
ถ้ำผีแมน มีวัตถุโบราณกระจายอยู่ทั่วไปทั้งถ้ำ อันจะเห็นได้ตามจุดต่างๆ อาทิเช่น ภาชนะดินเผา กระดูกมนุษย์โบราณ เครื่องมือหินต่างๆ และชิ้นสำคัญที่ขาดไม่ได้ คือ โลงผีแมน โลงศพไม้สักที่ชื่อกันว่าใช้ฝังศพมนุษย์โบราณ และยังสามารถพบเห็นกระดูกมนุษย์ที่กระจัดกระจายอยู่ ถ้ำผีแมนเป็นหนึ่งในสถานที่พบเจอสิ่งเหล่านี้เท่านั้น ยังมีถ้ำในอำเภอปางมะผ้า อีกหลายแห่งที่คล้ายคลึงกัน แต่ที่นี่สะดวกในการเข้าชมที่สุด
เมื่อดูกันเสร็จแล้วก็ล่องแพกันต่อไปอีกเพื่อทะลุออกไปยังท้ายถ้ำ หลังจากอยู่ในถ้ำมานานก็ทะลุสักที ทีนี้ขากลับก็จะไปทางไหนดีเท่านั้นเพื่อกลับไป จะล่องแพกลับทางเดิม หรือว่าจะออกจากแพขึ้นฝั่งไปขึ้นรถกลับไปที่ลานจอดรถ
ถ้ำน้ำลอด ตั้งอยู่ที่ ตำบลถ้ำลอด ห่างจากตัวเมืองแม่ฮ่องสอน ประมาณ 77 กิโลเมตร ตามเส้นทางหลวงสาย 1095 (ปางมะผ้า-ปาย) ประมาณหลักกิโลเมตรที่ 138-139 มีทางแยกซ้ายจากอำเภอปางมะผ้าเข้าไปตามทางบ้านถ้ำลอดอีกประมาณ 9 กิโลเมตร